Özgür His Durgun
Ayvalıklı müellif Metin Öztürk’ün aile köklerinin uzandığı Girit’in Resmo kentine adadığı romanı ‘Resmo 1922’, Türkiye-Yunanistan 1923 Nüfus Mübadelesi’nin 100’üncü yılında okurlarla buluştu. Resmo tarihine dair arşivlerde binlerce evrakın izini süren Öztürk’ün romanına, Girit’te uzun yıllar saha çalışması yapan mimarlık tarihi araştırmacısı Melis Cankara’nın Resmo’yu bahis alan ‘Mübadelenin Sessiz Şahitleri: Lozan Antlaşması ile El Değiştiren Girit-Resmo Yapıları’ başlıklı doktora tezi kaynaklık etti.
30 Ocak 1923’te imzalanan Lozan Antlaşması ile yürürlüğe giren Türkiye-Yunanistan nüfus mübadelesi, bir milyonu aşkın Hıristiyan Rum’un Anadolu’dan Yunanistan’a, 500 bin Müslüman Türk’ün ise Yunanistan’dan Türkiye’ye mecburî göçü ile sonuçlandı. Aileden üçüncü nesil mübadil olan Metin Öztürk, kökleri Girit’e uzanan aile öyküsünün rehberliğinde, Türk ve Yunan toplumlarının asırlarca iç içe yaşadığı Girit’in Resmo kentinde esaslı Müslüman Türk ailelerinden birine mensup Mustafa isimli gencin gözünden çok kültürlü, çok katmanlı bir kentin nüfus değişimi öncesi kaotik vakitlerini anlatıyor. Yapıtı mübadeleye dair yazılmış öbür edebi anlatılardan farklı kılan, odağında yer olan kapsamlı bir bilimsel bir araştırmanın rehberliğinde kaleme alınmış olması.
Metin Öztürk ve Melis Cankara ile romanı ve mübadelenin izlerini konuştuk.
‘GEÇMİŞİ SORGULAMAK ÜÇÜNCÜ NESİL MÜBADİLLERE KALDI’
Öztürk, birinci ve ikinci jenerasyon mübadillerin hayatta kalma çabasıyla geçen yıllardan sonra bu periyoda dair ekseriyetle sessiz kaldıklarını, bu sessizliğin lakin üçüncü jenerasyon tarafından kırılabildiğini belirtti.
“Büyüklerimiz suskundu, pek fazla bir şey anlatmazlardı. Girit’in cennet olduğunu, bolluk içinde yaşadıklarını söylerlerdi lakin detaylara girmezlerdi. Mübadele ile ana vatana gelişleri onları her gün yaşadıkları baskı ve zulümden kurtarmıştı, ömürleri garanti altına alınmıştı. Ama büyük çoğunluğu Girit’te terk ettikleri mülklerinin karşılığını alamadılar, muhacir hakkıyla yetindiler ve fakirleştiler. Türkçe bilmediklerinden haklarını da arayamadılar. Birinci nesil mübadiller kalan ömürlerini hayata tutunmaya çalışarak geçirdiler. Tahminen de bu yüzden küskün ve suskunlardı. İkinci jenerasyon ise gün ağarırken kalkıyor, gün batımına kadar meczuplar üzere çalışıyor, yerini sağlamlaştırmaya çabalıyordu. Geçmişle ilgilenecek vakitleri da, hevesleri de olmadı. Geçmişi sorgulamak biz üçüncü nesle kaldı. Mübadele derneklerinin kurulması, mübadele üzerine yazılanlar bu periyoda rastlar. Mübadeleyi mevzu alan birinci romanları yazan merhum Ahmet Yorulmaz, Ayvalıklıların ‘Kitapçı Ahmet abisi’, bildiğim kadarıyla ikinci nesil mübadiller içinde tek istisnadır. Yaşamış oldukları hayat, onları ağırlamış kent sise bürünmüş, görünmez haldeydi. O sisi dağıtmak, kentlerine ve hayatlarına bakabilmek için dayanılmaz bir istek duydum, adeta kendimi bu işe adadım.”
Öztürk, Resmolu büyük dedelerinin Başbakanlık Osmanlı arşivlerinde bulunan Tasviye Talepnameleri’yle romanın iskeletini oluşturmaya başladı. Osmanlıca yazılmış olan bu evrakları çözebilmek için Rika yazısını öğrendi.
Resmo 1922, Metin Öztürk, 130 syf., Perseus Yayınevi, 2022. “Her mübadile verilen bu talepnamelerde Girit’teki mal varlıkları, altın Türk lirası olarak kıymetleri ve adresleri yazılıydı. Osmanlıca yazılmışlardı ve etrafımda onları okuyacak kimse yoktu. Talepnameleri ve Salt Araştırma Kurumu’nda erişime açık Resmo Müslüman Vakıfları Yönetimi’nin Osmanlıca yazılmış olan evraklarını okuyabilmek için Rika yazısını öğrenmeye başladım. Beş yıl süren heyecanlı, çok zevkli bir süreç oldu ve sonucunda ‘Resmo 1922’ romanı ortaya çıktı.”
‘MELİS CANKARA, KENTİN RUHUNU AVUÇLARIMA BIRAKTI’
Öztürk’ün ilmek ilmek ördüğü romanın yazım süreci başlı başına bir serüven. Başbakanlık Osmanlı arşivlerini incelerken Resmo çıkışlı talepnamelerden pek çok kişinin isimlerini öğrenen ve mesleklerine dair bilgi edinen müellif, Yunan akademisyenlerin çalışmalarından Resmo kentinin Rus yönetimi altında iken verilmiş eski isimlerini buluyor. Derken eldeki tüm bilgi ve evrakların ete kemiğe büründüğü an geliyor:
“Türk mahallelerinin yerlerini, kentin dokusunu, Resmo üzerine yazmış Yunan muharrirlerin yapıtlarından güzel makûs öğrenmiştim. Fakat yeniden de eksik bir şeyler vardı. Zira benim romanımın gerçek kahramanı mübadele öncesi Resmo kentidir. Tarihin akışı aslı üzeredir, karakterlerin çoğunluğu gerçek bireylerdir ancak hepsi eski Resmo’yu anlatmak ismine araç olarak kullanılmışlardır. Melis Cankara’nın çalışmasını okuyunca taşlar yerine oturuverdi. Gerçek karakterlerin, gerçek yerlerini önümde buluverdim. Hayalen bir sokağa giriyorum, köşe dükkanın kime ilişkin olduğunu biliyorum ve kendisiyle selamlaşıyorum. Üçüncü sıradaki meskenden çıkan kişinin Krasaki Mustafa Efendi olduğunu biliyorum. Resmo Müftüsü Tütüncüzade Kemal Bey’in konutunun önünden geçiyorum. Hülasa, Melis Cankara kentin ruhunu avuçlarıma bırakıverdi.”
BİR KENTİN GEÇMİŞİNİ CANLANDIRABİLMEK
Mimarlık tarihi alanında çalışan Melis Cankara ise müellifle yollarının nasıl kesiştiğini şöyle anlattı: “Metin Beyefendi 2021’de bana bir e-posta göndermişti. Bu e-postada müellif hem bana Resmo ile ilgili bir soru yöneltmişti hem de bu kitabı yazarken, 2016’da tamamladığım doktora tezimden kıymetli ölçüde yararlandığına dair haber vermişti. Hasebiyle kitaba özel olarak bir katkı sunmadım. Öte yandan muharririn araştırdığı Resmo’nun eski (ve yeni) sokak isimleri, mülk sahipleri ve mülk sahiplerinin mesleklerini içeren bilgileri doktora tezimde sokaklar bazında ayrıntılı olarak inceleyip haritalamıştım. Bu bilgileri, Resmo’daki saha araştırmamın yanı sıra Yunanistan ve Türkiye’deki farklı arşivlerde yaptığım sekiz yıllık bir çalışmanın sonucunda bir ortaya getirdim.
Bir mimar ve mimarlık tarihçisi olduğum için araştırmam Resmo’nun mübadele üzere değerli bir toplumsal olayla, yaklaşık yüz yıl içerisinde yaşadığı mekânsal dönüşümü ele alıyor. Odağında yer olan bilimsel bir çalışmanın bir romana kaynaklık etmesi hayli farklı ve az rastlanır bir durum olsa da, Metin Bey’in mektubunda beni çok etkileyen ‘Gözlerimi kapadığımda, mübadele öncesi Resmo sokaklarında, sağa sola bakınarak yürüyebiliyorum artık’ cümlesi katkı konusuna bir ölçü açıklık getirebilir diye düşünüyorum.”
Resmo, Girit. ‘MÜLKİYET EL DEĞİŞTİRİRKEN ÖZEL YERLER VE KAMUSAL ALAN DA DÖNÜŞÜYOR’
Melis Cankara için Girit, aile köklerinin uzandığı bir yer. Son yıllarda mübadele bahisli çalışmaların oldukça arttığına dikkat çeken Cankara, tarih ve siyaset bilimine kıyasla mimarlık alanının daha az ele alındığını belirtti. Kelamlarına, “Mimarların bu alana ilgisi çok daha yeni ve her iki yakadaki birtakım yapıların tahrip edildiğini ve günümüze ulaşamadığını göz önüne aldığımızda da maalesef biraz geç kalındığını söyleyebilirim. Yeniden de hâlâ elimizde kalanlar üzerinden yapılabilecek çok iş var” diye devam eden Cankara, Girit’in ferdî tarihindeki yerini anlatmaya devam etti:
“Baba tarafındaki köklerim Girit’e uzanıyor. Babaannem ve dedemin aileleri Balkan Savaşları sırasında İzmir’e göç etmişler. Hasebiyle hayli ferdî bir merak ve sebeple Girit’i araştırma alanı olarak seçtim. Doktora programına Girit’te sivil mimari çalışmak üzere başvurmuştum lakin doğal bu çok muğlak ve büyük bir başlıktı. Girit üzerine kapsamlı bir literatür araştırması, Türkiye’deki arşivlerde Girit’e ait kayıtların incelenmesi, Yunanca ve Osmanlıca öğrenmek üzere çalışmaları kapsayan beş yıllık bir ön hazırlık sürecinin akabinde 2013’te Girit’teki Akdeniz Araştırmaları Enstitüsü’nde konuk araştırmacı olarak bulundum.
Dönem olarak mübadelenin seçimi ise Resmo’ya vardıktan birkaç saat sonra Osmanlı tarihçisi Elias Kolovos ile yaptığımız birinci görüşmede gündeme geldi. O bir yılın sonunda İstanbul’a döneceğimden, epey pragmatik ve pratik düşünerek, çalışmamı Türkiye’deki arşivlerden de yararlanarak sürdürebileceğim bir periyotla sınırlamak istemiştim. Bu türlü bir çalışma için Cumhuriyet Arşivi’ndeki tasfiye talepnameleri ve Salt Araştırma’daki Girit Vakıf Arşivlerinden yararlanabileceğimi biliyordum. Benim için sürpriz olan çalışmamın da tarafını belirleyen durum ise Kolovos’un araştırmama kaynaklık etmesi için önerdiği, Akdeniz Araştırmaları Enstitüsü’nün Arşivi’nde bulunan ve Resmo’daki Müslüman mülklerinin kaydını içeren Resmo Mülteci Rehabilitasyon Komitesi belgeleriydi.”
Girit’in tarih boyunca çok el değiştirmiş ve savaş görmüş bir ada olduğunu belirten Cankara, “Bunun bir sonucu olarak da farklı kültürlerin üst üste yığılarak biriktiği melez bir bölge. Bu melezliğin adanın baskın kimliklerinden birisi olduğunu düşünüyorum ki bu durum bence fevkalade bir tansiyon içeriyor. Zira kimlik kavramı birebirlik, benzerlik ve aidiyetle daha çok ilişkilenir. Bunun yanı sıra her yere makro ölçekte bakıldığında kesinlikle bir farklılık ve biriciklik bulunacağını da düşünüyorum. Mübadele konusunu benim için değişik kılansa gündelik hayatı kesintiye uğratan bu toplumsal olayla yaşanan mülkiyetin el değiştirmesinin hem kamusal hem de özel yerdeki dönüştürücü etkisi” dedi.
Çeşitli kıyafetleriyle Adalı erkekler, Girit SALT Araştırma fotoğraf arşivi.
‘MÜBADELE EDİLEMEYENLERİN DE BİR TARİHİ VAR’
Mübadele tarihinin aslında mübadele edilenler kadar edilmeyenlerin de tarihi olduğuna dikkat çeken Cankara, doktora tezinde de altını çizdiği bu görüşü şöyle özetledi:
“Ulus devletlerin inşa sürecinde, her iki ülke için de bir çeşit homojenleştirme projesi olarak görülen nüfus mübadelesi, hedeflenenin tam tersine bir heterojenleşme ile sonuçlandı. İnsan üzerinden gerçekleşen mübadelede din ve lisan bağlayıcı öge olarak görüldü. Nüfus mübadelesi Anadolu Rumlarının ve Yunanistan’da yaşayan Müslümanların iki homojen insan kümesi olduğu varsayımı ile yapıldı. Münasebetiyle farklı yerlere ilişkin yaşama kültürleri göz arkası edildi. Lisan ise Girit Rumcası konuşan Girit Müslümanları ve Türkçe konuşan Karaman Hristiyanları için kıymetli bir sorun oldu. Münasebetiyle, mübadillerin gittikleri yerleşimler kültürel olarak heterojenleşti. Üzerinde durulması gereken ikinci nokta ise, mübadele tarihinin mübadele edilenlerin tarihi olduğu kadar mübadele edilmeyenlerin, mübadeleden geriye kalanların da tarihi olduğudur. Mübadele tarih yazımında mübadele edilmeyenler; geriye kalan taşınmazlar, bir manada göz gerisi edilmiş bir alandır. Taşınmazlar, ekonomik pahaları üzerinden mübadele tarihinin konusu olmuşlardır ki esasen mübadele edilen, taşınmazların kendileri değil ekonomik bedelleridir. Meğer mübadeleden geriye kalan yapılar ve kentler kültürel olarak kıymet üretmeye devam etmişlerdir.”