Leyla Gediz “Never Odd or Even”ı yazdı: Işıltılı birleşmelerin, güvenle kaybolmanın sanatın kanatları altında yaşanmaya devam edeceği müjdesi

Aradan yıllar geçti, ben Portekiz’e yerleştim. 2019’da bir gün Filiz beni aradı, Lizbon’a geliyoruz, dedi. Kendileri üzere ikili olarak çalışan Portekizli bir çiftle tanışacaklardı, ucu açık bir projeydi. Böylelikle ben, farkında olmadan, onlar için açılan yeni bir sayfanın kapalı eşlikçisi oldum.

Yıl 2022, Filiz, Mustafa, Sofia ve Vítor, pandemi hasebiyle birçoklarını uzaktan sürdürdükleri ahbaplıklarını bir projeyle taçlandırmayı başarmışlar ve beni prömiyerlerine davet ediyorlardı. Gösteriyi izleyene kadar, benim için ehemmiyetini bilemedim. Lakin sahnede Türkiyeli ve Portekizli sanatkarların adeta yer değiştirerek iç içe geçtiğini gözlemlemek beni benden aldı.

Portekiz sanat sahnelerinde kabul görmek ve yer almak için verdiğim tekil gayrette bundan sonra beni hiç yalnız bırakmayacak, zihnimden hiç silinmeyecek ve bana miğfer olacak bu oyunu izlemek kısmetini yakalamış olmam ne şans! En başta yurt dışında yaşayıp emsal zahmetlerle boğuşan, yahut ülkemde olup ufku dışarıda arayan tüm sanatçı arkadaşlarıma, bundan sonra da tüm sanatseverlere ilham olması ümidiyle bu yazıyı kaleme aldım. İzleme fırsatı bulursanız sakın kaçırmayın!

Dört sözden oluştuğu üzere, düz ve tersten okunduğunda birebir dizilimi veren NEVER ODD OR EVEN, dört dansçının yan yana gelerek ortaya koydukları gibisi olmayan bir çalışma.

Türkçe’ye “ne tek ne çift” üzere çevrilebilecek başlığın, dansçı sayısına işaret ettiği anlaşılıyor. Bu başlık altında, bu güne kadar yalnız başlarına çalışan iki takım (Türkiyeli dansçılar Filiz Sızanlı & Mustafa Kaplan ve Portekizli Sofia Dias & Vítor Roriz çifti) birinci defa bir ortaya geliyor ve ikili duruşlarını genişleterek bir dörtlü oluşturuyorlar.

Tümü de bu oluşumun bir izleği olarak okunabilecek performansın açılış kısmında, karanlık sahnenin kenar köşelerinden karşılıklı ıslık çalarak istikamet bulan ve ağır ağır birbirine yaklaşan dört bireyle tanışıyoruz. Siyah-beyaz lekeli kostümler içinde hareket eden dört vücudun de gözleri bağlı. Her kostümde biraz siyah, biraz beyaz var. Dansçıları evvelden tanımasak, kim kiminle eştir, ortaktır bilemeyeceğiz. Hepsi az farkla birbirinin eşi üzere duruyor. Ayrıyeten hiçbir ritme uymayan adımları, el kol hareketleri de birbirini andırıyor. Birden, tam da merkezde buluşacakken, Samuel Beckett‘in 1981 tarihli Quad (I ve II) başlıklı oyununa referansla, sahnede dört dönmeye başlıyorlar. Bu esnada ses çıkarmaya devam ediyorlar, lakin bu kere ıslıktan çok daha fazlası çıkıyor ağızlarından; Türkçe, Portekizce ve İngilizce, kimi izleyicilerinin lisanındaki ezberleri tekrar ediyorlar: “İkili, üçlü, beşli… Çoklu oluşumlarda eşitlik mümkün müdür?”, diye soruyor izleyici, “Söyleyin, başkan hanginiz?” NEVER ODD OR EVEN öncelikle bu önyargıyı ortadan kaldırmak, bu soruyu geçersiz kılmak istiyor ve bunu da, sahnenin kurgusuna hakim olan simetri sayesinde kolay kolay başarıyor.

İkinci sırada, coğrafik ve kültürel farklılıklar ve bunların dansçıların repertuarı üzerindeki tesiri sorgulanıyor. İtiraf ederim, bu soru birincisinden daha çok ilgimi çekiyor. Çünkü bu sorunun cevabı baştan belirli değil. Çiftlerin geçmişine bakarak, sanatlarını coğrafya kökenli bir kimlik sorununa dayandırmadıklarını görebiliyorum. Ne Türkiyeliler geldikleri yeri, ne de Portekizliler içinde doğup büyüdükleri kültürün yaygın algısını kendilerine temel keder yahut başlangıç noktası edinmişler yahut kendilerini bu kaynaklarla sonlandırmışlardı, en azından şimdiye kadar. Lakin sanıyorum, iki bünye karşı karşıya geldiğinde birbirlerinin bakışında tıpkı merakın izlerine rastladılar ve kendilerinin de sorunun bir modülü olduğunu teslim ettiler. Bu yüzden, bu soruyu çabucak harcamıyorlar. Karşılık oyunun farklı etaplarına serpilmiş fragmanlar halinde, kesim parça geliyor: Dörtlüden biri bir halk türküsü söyleyiveriyor. Başkası felsefî bir tirad aktarıyor. Öbür bir kısımda biri memleketinden bir oyun havası sergileyecek üzere oluyor. Ama bu alıntılar vücutları her nasılsa ele geçirmiyor. Ne kelam vücuda uyuyor, ne vücut dansı dinliyor. Bu harikulade icraların (sololar diyelim) tümü de olağanüstü başarılı, hesaplı muğlaklıklar içeriyor. Bir an için büyülerine kapılmakla birlikte, bir sefer elimize alıp uygunca inceledikten sonra dikkatlice yerine koyup unuttuğumuz eşya üzere, bir uyuşmazlıktır akıp gidiyor üstlerinden. İtinaya bezene seçip sundukları folklorik öğeler, şov içinde şov üzere kalıyor. Sıraları geçince, alıntılandıkları plakların, kitapların, niyet ve dans derslerinin arşivlerine gerisin geri ışınlanıyorlar. Sahnede kalan dörtlü, onları birbirilerinden ayrıştırabilecek en büyük hendeği de böylelikle aşmış oluyor. O denli ya, her şey tüm insanlık için!

Işınlanmak demişken… Hendekleri bir bir atlarken bir şeyler daha oluyor dörtlüye. Kostümleri değişiyor! Performansın başından sonuna, izleyicinin acımasız önyargı ve beklentilerine karşı her çırpınışlarında bir göğüs, bir sırt, bir bacak yahut bir kol bağı çözülüyor ve içinden parlak, gümüşî, balık sırtı üzere ışıl ışıl bir kumaş çıkıyor. Yara alıyorlar desem değil, daha çok içlerindeki pınarın ortaya saçılmasına benzeteceğim. Evet, biraz kitsch olacak lakin, giderek istekli birer soytarıya, hatta uzaylıya dönüştükleri de söylenebilir.

Son kısım gerçek bir şaheser. Çünkü burada, oyunun başından beri besbelli yer tuttuğu halde sırasını bekleyen dekor devreye giriyor. Performansın en güç izlenir kısmında, dansçıların dekor kesimlerini tavandan asılı oldukları kancalarından kurtarıp uzun uzun yerlere sermelerini ve yeniden tıpkı yükle birleştirip eşsiz mobilya modüllerine dönüştürdüklerini görüyoruz. İzleyicinin beklentisinin tavan yaptığı bu anlarda, dörtlünün tabanı yavaşça kaydırarak farklı bir plana geçtiğini, ayaklarımızı yerden keserek yepisyeni bir sayfa açtığını söyleyebilirim.

Bu elbette, baştan beri olmasını hayal ettiğim(iz), hatta sanat ve sanatkardan her seferinde beklediğimiz şey. Şuurumuz üzerindeki kısıtlayıcı tüm baskı ve pürüzlere karşı, ortak platformlarda buluşabiliyor muyuz? Cinsiyet, coğrafya, lisan, din, vb. üzere kaç belirleyiciye karşın bu tecrübeye bahtımız var mı? Bu sahnede bu yaşanacak mı? Bu gece yaşanacak mı?

Performans bir güldürü değil. Tüm bağ ve bağlamlardan kopup kurtulduklarında, dörtlüyü hala buluşturan şey bağlantı dileği ve disiplinlerarası sanatın geçişkenliği. Dansçılardan her biri, kendi kuytu köşesine geri çekilirken, üçüncü yılına giren bu seyahatlerini bizlerle paylaştıkları için kendilerine minettarlık duyuyorum. Kültürlerin bir sefer daha duvarlar örerek kutuplaşmayı tercih ettiği karanlık gerçeğimizde, NEVER ODD OR EVEN ışıltılı birleşmelerin, inançla kaybolmanın, tıpkı anda hem ağır hem hafif kalabilmenin ve daha pek çok alternatifin sanatın kanatları altında yaşanmaya devam edeceğini müjdeliyor.

Öngörüsü için, dansçıları bir ortaya getiren Claire Verlet‘ye ve sahneledikleri candan performans için Filiz Sızanlı, Mustafa Kaplan, Sofia Dias ve Vítor Roriz’e sonsuz sevgi ve hürmetlerimle,